Το «βύσμα» είναι από τις πιο φορτισμένες λέξεις της θητείας. Για κάποιους αστεϊσμός, για άλλους βαθιά αδικία. Πρόσφατα μάλιστα, ο υπουργός εθνικής άμυνας Νίκος Δένδιας παραδέχθηκε δημόσια ότι δέχεται παρεμβάσεις για τις μεταθέσεις στρατιωτών ακόμα και από ιεράρχες.
Στις ελληνοτουρκικές κρίσεις του 1987 και του 1996, οι μαρτυρίες στρατιωτών από τον Έβρο δείχνουν ότι δεν ήταν απλώς μια παραδοσιακή «παθογένεια», αλλά -κυρίως- ένας μηχανισμός ανισότητας που επηρέαζε ποιος θα εκτεθεί περισσότερο, ποιος θα βρεθεί σε γραφείο και ποιος στη σκοπιά.
Το δημοσίευμα του armyvoice.gr βασίζεται σε προφορικές αφηγήσεις που συγκεντρώθηκαν στη διπλωματική εργασία της Ιωάννας Ηλιάδη στη Δημόσια Ιστορία (ΕΑΠ). Οι στρατιώτες περιγράφουν με λεπτομέρειες πώς το «βύσμα» λειτούργησε στη διανομή υπηρεσιών, στις μετακινήσεις και στις «λεπτές» αποφάσεις της κρίσης — όταν χτυπάει συναγερμός και το ποιος θα βγει μπροστά δεν είναι πια ζήτημα άνεσης, αλλά ασφάλειας.
Για μια συνολικότερη εικόνα του πώς βίωσαν οι στρατιώτες τις κρίσεις, δείτε και το σχετικό άρθρο Ελληνοτουρκικές κρίσεις: Πώς τις βίωσαν οι στρατιώτες στον Έβρο
Τι σημαίνει το «βύσμα» στη στρατιωτική θητεία
Ορισμός και πρακτική
Στη μνήμη των φαντάρων, «βύσμα» σήμαινε γνωριμία και πολιτική διασύνδεση που εξασφάλιζε ευνοϊκή υπηρεσιακή μεταχείριση. Δεν περιοριζόταν στις μεταθέσεις, αλλά μπορούσε να καθορίσει το αν θα βρεθείς σε φυλάκιο ή σε γραφείο, αν θα αναλάβεις αγγαρείες ή αν θα «προστατευτείς» από αυτές.
Μαρτυρίες στρατιωτών
«Στα χαρτιά ήμασταν όλοι Έβρο, στην πράξη κάποιοι ήταν… αλλού», θυμάται ένας αφηγητής. Ένας άλλος προσθέτει: «Όποιος είχε το σωστό τηλέφωνο από Αθήνα, χάθηκε. Οι άλλοι πίνακας νύχτα-μέρα». Αυτές οι αναμνήσεις δείχνουν πως το βύσμα λειτουργούσε -και ακόμα λειτουργεί- ως ένας σιωπηλός μηχανισμός κατανομής ανισοτήτων.
1987: Η κρίση του Πίρι Ρέις
Ιστορικό πλαίσιο
Το 1987 η ένταση ξεκίνησε με το ερευνητικό πλοίο Πίρι Ρέις (Piri Reis) που βγήκε για έρευνες στο Αιγαίο. Η Αθήνα σήμανε συναγερμό. Στην πράξη, αυτό σήμαινε ότι στρατιώτες στον Έβρο γύρισαν άρον-άρον από άδειες, υπηρεσίες διπλασιάστηκαν και η καθημερινότητα μπήκε σε ρυθμό επιφυλακής.
Το βύσμα και η ανισότητα
Εκεί φάνηκε καθαρά η λειτουργία του βύσματος: «Εκείνη τη βδομάδα οι βάρδιες διπλασιάστηκαν για κάποιους και μηδενίστηκαν για άλλους», λέει ένας στρατιώτης. «Όσοι είχαν μέσο βρέθηκαν σε γραφεία. Οι υπόλοιποι είχαμε συνεχείς σκοπιές». Η ανισότητα δεν καταγράφηκε σε πίνακες, αλλά στη μνήμη όσων ένιωσαν ότι «τραβούσαν το βάρος» της κρίσης.
Η εμπειρία της σκοπιάς
Η αγωνία της αναμονής δεν ήταν ίδια για όλους. Κάποιοι βίωσαν ξάγρυπνες νύχτες στον πύργο, άλλοι βρέθηκαν σε πιο άνετα πόστα. Το βύσμα, έτσι, δεν ήταν αφηρημένη έννοια, ήταν ο άνθρωπος που έμενε πίσω όταν εσύ ανέβαινες σκοπιά.
1996: Ίμια, «διαδικασίες» και οι «απώντες»
Διαφορετικό πλαίσιο
Το 1996, με την κρίση στα Ίμια, η κατάσταση είχε αλλάξει. Υπήρχαν περισσότερες τυπικές διαδικασίες και η τηλεόραση μετέδιδε συνεχώς εικόνες, δίνοντας στους στρατιώτες μια αίσθηση συμμετοχής αλλά και επιπλέον άγχος.
Οι απουσίες που φώναζαν
Ωστόσο, οι αφηγήσεις επιμένουν πως το βύσμα εξακολουθούσε να λειτουργεί: «Κάποιοι φαίνονταν στα χαρτιά πως υπηρετούσαν σε φυλάκιο που δεν τους είδε ποτέ κανείς», ακούγεται ειρωνικά. Η αίσθηση αδικίας δεν υποχωρεί. Αντίθετα, γίνεται μέρος του τρόπου που οι στρατιώτες θυμούνται την επιφυλακή.
Πώς βιώνεται η αδικία
Σκηνές από την καθημερινότητα
- «Μας έβαλαν τρεις συνεχόμενες βάρδιες· ο άλλος, με γνωστό, δεν φάνηκε ούτε μέρα».
- «Το βράδυ της έντασης, ο “εξαφανισμένος” βρέθηκε σε γραφείο, καθαρή στολή, καφές στο χέρι».
Το βύσμα ως αίσθημα
Αυτές οι εικόνες δείχνουν πώς το βύσμα βιώνεται όχι ως θεωρητική ανάλυση αλλά ως σκληρή πραγματικότητα. Είναι η εικόνα του συναδέλφου που μένει πίσω ενώ εσύ ανεβαίνεις στον πύργο με το όπλο. Είναι το «γιατί εγώ κι όχι εκείνος;» που χαράζει τη μνήμη.
Η μικροεξουσία που το υποστηρίζει
Καψόνια και «σιωπηλές» ιεραρχίες
Δίπλα στο βύσμα στέκουν οι άτυπες μικροεξουσίες: καψόνια, «τελετουργίες» και σιωπηλές ιεραρχίες που καμιά φορά γίνονται ο δίαυλος για προνομιακή μεταχείριση. «Οι παλιοί μάς είχαν στην τσίτα… ήταν και λίγο αστείο, αλλά και ταπεινωτικό», θυμάται ένας.
Πώς συνδέεται με την ευνοιοκρατία
Όταν η μικροεξουσία συναντά το βύσμα, οι ανισότητες εντείνονται: κάποιοι αποκτούν «προστασία» μέσα από σχέσεις, άλλοι φορτώνονται το βάρος. Η καθημερινή εμπειρία δείχνει ότι οι άτυπες πρακτικές μπορούν να μετατραπούν σε μηχανισμό κατανομής ρίσκου.
Εκπαίδευση και «αίσθημα έκθεσης»
Οι βιαστικές μετακινήσεις
Ιδιαίτερα το 1996, αρκετοί μιλούν για ισχνή εκπαίδευση: «Μας σηκώσανε με μία εβδομάδα “εκπαίδευση”… ούτε βολές είχαμε ρίξει», λέει ο Δημήτρης Τ. Το έλλειμμα δεν αποτυπώνεται σε νούμερα, αλλά στο νεύρο και στο στομάχι του στρατεύσιμου.
Η διπλή αδικία
Το πρόβλημα δεν ήταν μόνο η έλλειψη προετοιμασίας. Ήταν ότι αυτή η αδυναμία μοιραζόταν άνισα: άλλοι με εμπειρία ή «μέσο» έβρισκαν πιο ασφαλή πόστα, ενώ οι λιγότερο «προστατευμένοι» ένιωθαν διπλά εκτεθειμένοι. Εκπαίδευση λίγη και πόστο δύσκολο — συνδυασμός που αφήνει μεγάλο αποτύπωμα στη μνήμη.
Το «βύσμα» ως μνήμη
Η οπτική της προφορικής ιστορίας
Η προφορική ιστορία δείχνει ότι οι αποκλίσεις από το «τι ακριβώς έγινε» δεν είναι λάθη, αλλά ενδείξεις για το τι είχε σημασία για τον αφηγητή. Όπως υπογραμμίζει ο Alessandro Portelli, οι αφηγήσεις φωτίζουν το νόημα που δίνουν οι άνθρωποι στην εμπειρία τους — και όχι μόνο τη «χημεία» των γεγονότων.
Γιατί επιμένει
Το βύσμα καταγράφεται με επιμονή όχι γιατί οι στρατιώτες θέλουν να «μετρήσουν» ανισότητες, αλλά γιατί συμπύκνωνε την αίσθηση αδικίας. Είναι το σύμβολο της άνισης μεταχείρισης, κολλημένο δίπλα σε άλλες εμπειρίες όπως τα καψόνια, η αναμονή, η εικόνα του «άλλου».
Πολιτική διάσταση
Ισότητα, αξιοκρατία, εμπιστοσύνη
Το βύσμα δεν αφορά μόνο το ποιος «βολεύτηκε». Αγγίζει την εμπιστοσύνη στους θεσμούς, την ισότητα απέναντι στον κίνδυνο και την αξιοκρατία. Σε περιόδους κρίσης, οι στρατιώτες διαβάζουν την πολιτεία μέσα από την καθημερινή εμπειρία τους: αν βλέπουν άνισες «ασυλίες», τσακίζει η αίσθηση δικαίου. Αν βλέπουν καθαρές διαδικασίες, ενισχύεται η συνοχή.
Από το 1987 στο σήμερα
Αν οι κρίσεις του ’87 και του ’96 έδειξαν κάτι, είναι ότι η αίσθηση αδικίας μένει. Ακόμα και δεκαετίες μετά, οι αφηγήσεις στρατιωτών επαναφέρουν το βύσμα ως κεντρικό στοιχείο μνήμης. Και αυτό έχει πολιτική σημασία: χωρίς εμπιστοσύνη και ισότητα, η συνοχή του στρατεύματος κλονίζεται.
Σημείωση
Το άρθρο βασίζεται στη διπλωματική εργασία της Ιωάννας Ηλιάδη στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο με τίτλο «Μνήμες Στρατιωτών στον Έβρο από τις ελληνοτουρκικές κρίσεις (1987, 1996): Προφορική Ιστορία και Μουσειακή Προοπτική», όπου συγκεντρώθηκαν και αναλύθηκαν προφορικές μαρτυρίες στρατευσίμων του Έβρου.
Η έρευνα συνεχίζεται τώρα, με τη συμμετοχή υπαξιωματικών. Εάν θέλετε να λάβετε μέρος στείτλε μας μήνυμα στο [email protected] για να σας φέρουμε σε επαφή με την ερευνήτρια.
Υποσημειώσεις (Chicago)
- Alessandro Portelli, The Death of Luigi Trastulli and Other Stories: Form and Meaning in Oral History (Albany, NY: SUNY Press, 1991), link.
- Paul Thompson, Φωνές από το παρελθόν: Προφορική Ιστορία, μτφ. Ρ. Βαν Μπούσχοτεν – Ν. Ποταμιάνος (Αθήνα: Πλέθρον, 2002).
- Aleida Assmann, Forms of Forgetting (Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2016), link.
- Ιωάννα Ηλιάδη, Μνήμες Στρατιωτών στον Έβρο από τις ελληνοτουρκικές κρίσεις (1987, 1996): Προφορική Ιστορία και Μουσειακή Προοπτική (Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2025).